اربعین حسینی، چهلمین روز پس از واقعه عاشورا، یکی از برجسته‌ترین رخدادهای مذهبی و فرهنگی جهان اسلام به ویژه در میان شیعیان است. این روز یادآور شهادت امام حسین(ع) و یاران وفادارش در کربلا است و نه‌تنها یک مناسبت مذهبی، بلکه پدیده‌ای اجتماعی، فرهنگی و معنوی عظیمی است که ابعاد مختلف آن در تاریخ، عرفان اسلامی، جامعه‌شناسی و روان‌شناسی قابل بررسی است.

از منظر تاریخی، اربعین ریشه در سنت‌های عزاداری شیعی دارد که پس از شهادت امام حسین(ع) و هم زمان با بازگشت بازماندگان کربلا و خانواده امام(ع) از اسارت شکل گرفت. این سنّت تاریخی، با گذر زمان و در واکنش به تحولات سیاسی و اجتماعی، به شکل آئین‌های جمعی و منسجم درآمد. در دوره‌های مختلف، به ویژه در دوران صفویان در ایران، اربعین به‌عنوان یک مناسبت ملی و مذهبی تحکیم یافت و با برگزاری دسته‌های عریض و طویل زنجیرزنی و نوحه‌خوانی گسترش پیدا کرد.

اربعین از منظر عرفانی نیز جایگاه ویژه‌ای دارد. در عرفان اسلامی، مسیر کربلا و یاد امام حسین(ع) نمادی از سیر و سلوک معنوی است که در قالب چله‌نشینی‌های عارفانه و سالکانه انجام می‌شود. از این منظر، حرکت زائر از شهرهای دور به سمت کربلا، تحمل سختی‌ها و همگامی با زائران دیگر، تجربه‌ای تمثیلی از مسیر عرفانی «سلوک» و «مجاهدت با نفس» است. بسیاری از عارفان، پیاده‌روی اربعین را نمادی از حرکت انسان به سوی خداوند و رسیدن به کمال اخلاقی و معنوی دانسته‌اند؛ در خوانش عرفانی از اربعین، این مسیر نه تنها یادآور ایثار و ایستادگی در برابر ظلم، بلکه نمادی از رهایی از تعلقات دنیوی و پیوند با حقیقت الهی است.

علاوه بر شیعیان، اهل سنّت نیز در برخی مناطق مراسم عزاداری و یادبود امام حسین(ع) را برگزار می‌کنند. در کشورهای مانند پاکستان، هندوستان، افغانستان و بخش‌هایی از شرق ترکیه و شمال آفریقا، جوامع اهل سنّت در قالب تجمعات، سخنرانی‌های دینی و مراسم فرهنگی، ضمن احترام به مقام امام حسین(ع) به بازخوانی آموزه‌های اخلاقی و انسانی عاشورا می‌پردازند. این مشارکت نشان‌دهنده آن است که اربعین، فراتر از مرزهای مذهبی، حامل پیام‌های انسانی و اخلاقی است که می‌تواند به شکل‌گیری نوعی همگرایی میان مسلمانان کمک کند.

ابعاد اجتماعی اربعین نیز از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. این مراسم شبکه‌ای گسترده ایجاد می‌کند که مرزهای جغرافیایی، قومی و زبانی را پشت سر می‌گذارد. میلیون‌ها زائر از کشورهای مختلف، هرساله با عبور از مرزها و پیاده‌روی‌های طولانی به سمت کربلا می‌روند و همبستگی، همدلی و و همبودگی اجتماعی را تجربه می‌کنند. پژوهش‌های جامعه‌شناسی نشان می‌دهند که اربعین، علاوه بر نقش مذهبی، فضای مناسبی برای تقویت سرمایه اجتماعی و ایجاد حس هویت جمعی میان مسلمانان فراهم می‌کند.

بُعد روان‌شناسی اربعین نیز قابل توجه است. پیاده‌روی طولانی، مواجهه با سختی‌ها و تمرکز بر اهداف معنوی، تجربه‌ای عاطفی و روانی منحصر به فرد ایجاد می‌کند. شرکت در مراسم اربعین موجب افزایش حس آرامش، امید و تعلق به هدفی والاتر و بالاتر می‌شود و اثرات مثبت روانی و اجتماعی قابل توجهی دارد و مواجهه با ماجرای کربلا و تأمل در آموزه‌های حسینی، زمینه شکل‌گیری اخلاق و تعهد به ارزش‌هایی چون عدالت، صبر و ایثار را فراهم می‌آورد.

بُعد فرهنگی و معنوی اربعین نیز اهمیت ویژه‌ای دارد. این مناسبت، علاوه بر آئین‌های مذهبی، به یک پدیده فرهنگی تبدیل شده است که شامل شعر، موسیقی، نوشتارهای تاریخی و ابزارهای رسانه‌ای مدرن می‌شود. امروزه اربعین با بهره‌گیری از رسانه‌های اجتماعی، گزارش‌های خبری و مستندها، به شکل جهانی شناخته شده و پیام انسانی، اخلاقی و معنوی امام حسین(ع) را منتقل می‌کند.

اربعین همچنین جنبه سیاسی و اجتماعی دارد. تجمع میلیونی زائران در کربلا توجه دولت‌ها و سازمان‌های بین‌المللی را به خود جلب می‌کند و نشان‌دهنده ظرفیت مردم در سازماندهی جمعی و ایجاد جریان‌های بزرگ اجتماعی است. این تجمع، علاوه بر تقویت هویت شیعی، نوعی دیپلماسی فرهنگی غیررسمی ایجاد می‌کند که پیام‌های انسانی و دینی را به جهان منتقل می‌سازد.

در جمع‌بندی، اربعین حسینی پدیده‌ای چند وجهی است که تاریخ، فرهنگ، دین، عرفان، جامعه و روان‌شناسی را در خود جای داده است. این مناسبت مذهبی فراتر از یادآوری شهادت امام حسین(ع) است و به یک جریان انسانی و جهانی تبدیل شده است که پیوند میان معنویت فردی، مشارکت اجتماعی و هویت جمعی را به نمایش می‌گذارد.

مطالعه­ی علمی اربعین نشان می‌دهد که چگونه یک آئین مذهبی می‌تواند به نیرویی برای ایجاد همبستگی، تقویت اخلاقیات و ترویج پیام‌های انسانی و معنوی بدل شود و جایگاه آن در عرفان اسلامی و تعامل با جوامع اهل سنّت، بر غنای این پدیده می‌افزاید.

منبع: خبرگزاری دید

تاریخ:23/5/1404

لینک:

https://didpress.com/170476/